Τροφή για το μυαλό

Του ΣΠΥΡΟΥ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗ

Απ' ό,τι φαίνεται, η σύγχρονη επιστημονική έρευνα επιβεβαιώνει την ορθότητα της αρχαιότατης ρήσης των προγόνων μας «νους υγιής εν σώματι υγιεί». Παρά τις εσφαλμένες δυϊστικές προκαταλήψεις μας περί της δήθεν αυτονομίας της πνευματικής σφαίρας από τον υλικό κόσμο των σωμάτων, το σώμα και ο νους μας αποτελούν στην πραγματικότητα αδιαίρετη ενότητα.
Και κάθε υποβάθμιση της εγγενούς αυτής ενότητας σώματος-νου έχει, δυστυχώς, ολέθριες συνέπειες τόσο για τη σωματική όσο και για την πνευματική μας υγεία. Εξάλλου, από την πρώτη στιγμή που ερχόμαστε στον κόσμο, το σώμα και ο νους μας αναπτύσσονται μαζί, σε αμοιβαία εξάρτηση το ένα από το άλλο.

Η σωστή διατροφή και η φυσική άσκηση αποτελούν, συνεπώς, απαραίτητες προϋποθέσεις για την καλή λειτουργία όχι μόνο του σώματος αλλά και του νου μας. Και αυτό δεν ισχύει μόνο για τα παιδιά ή τους εφήβους, ισχύει εξίσου για τις μεγαλύτερες ηλικίες.

Στις σημερινές δυτικές κοινωνίες μαθαίνουμε να μην επενδύουμε στην ουσιαστική φροντίδα του σώματός μας -παρά μόνο για καλλωπιστικούς σκοπούς!- και να μην αποδίδουμε σ' αυτό την ίδια βαρύτητα και αξία που αποδίδουμε στην ανάπτυξη του νου. Ως συνέπεια αυτής της ιδεοληπτικής προκατάληψης υπέρ του νου, από πολύ νωρίς συνηθίζουμε στο να υποβαθμίζουμε και συχνά να καταστέλλουμε τις πραγματικές ανάγκες του σώματός μας.

Για παράδειγμα, ήδη από την πιο τρυφερή τους ηλικία, καταστέλλουμε την ανάγκη των παιδιών μας για σωματική κίνηση και εκτόνωση, επιβάλλοντάς τους να εκδηλώνονται με πιο «κόσμια» συμπεριφορά. Η οποία, βέβαια, εκτός από εμφανώς αφύσικη, αποδεικνύεται και εντελώς ακατάλληλη για τη μετέπειτα ισορροπημένη σωματική και ψυχολογική τους ανάπτυξη. Τη χαριστική βολή πάντως στην ελεύθερη έκφραση των σωματικών αναγκών των παιδιών, εκτός από τις γνωστές απαγορεύσεις των γονιών και των δασκάλων, ήλθαν να δώσουν οι ατελείωτες ώρες καθήλωσης μπροστά στην τηλεόραση, τον υπολογιστή και τα βιντεοπαιχνίδια.

Η ανελαστικά οργανωμένη και αυστηρά προγραμματισμένη ζωή στις αναπτυγμένες κοινωνίες προϋποθέτει και από πολύ νωρίς επιβάλλει την καταστολή σχεδόν κάθε ελεύθερης έκφρασης και εκτόνωσης των σωμάτων. Ισως γι' αυτό από πολυάριθμες έρευνες προκύπτει ότι ο χρόνος που μικροί και μεγάλοι αφιερώνουν σε φυσικές δραστηριότητες και στην άσκηση του σώματός τους αποτελεί την καλύτερη δυνατή επένδυση όχι μόνο για τη σωματική αλλά και για την πνευματική τους υγεία. Η μέχρι πρόσφατα καθαρά εμπειρική αλήθεια της αρχαιοελληνικής ρήσης «νους υγιής εν σώματι υγιεί», άρχισε να επιβεβαιώνεται και επιστημονικά μετά το 2008, χάρη στις έρευνες δύο Αμερικανών ερευνητών, του Charles Hillman και του Philip Tomporowski.

Σύμφωνα με αυτές τις πρωτοποριακές έρευνες, οι κατά μέσον όρο σχολικές επιδόσεις των μαθητών εξαρτώνται από τις φυσικές αντοχές που τα παιδιά αναπτύσσουν χάρη στη σωματική άσκηση μέσω αθλημάτων και την υγιεινή διατροφή. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι οι καλοί αθλητές είναι κατ' ανάγκη και καλοί μαθητές.

Σημαίνει απλώς ότι η βελτίωση των αναπνευστικών και καρδιακών λειτουργιών, που επιτυγχάνεται μέσω της μη εντατικής γυμναστικής άσκησης, συμβάλλει όχι μόνο στην αύξηση της σωματικής αντοχής αλλά και στη μεγαλύτερη αιμάτωση -και άρα καλύτερη οξυγόνωση- του εγκεφάλου. Γεγονός που αναμφίβολα διευκολύνει τις μαθησιακές δυνατότητες και τις εγκεφαλικές λειτουργίες των μαθητών, και όχι μόνο.

Και όπως θα δούμε, αυτό δεν ισχύει μόνο για τα παιδιά ή τους εφήβους, αλλά και για πολύ μεγαλύτερες ηλικίες. Πράγματι, από αρκετές έρευνες προκύπτει ότι η διατήρηση της καλής πνευματικής και ψυχολογικής κατάστασης των ενηλίκων -αλλά και των υπερηλίκων- εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από την καλή λειτουργία του εγκεφάλου τους, η οποία με τη σειρά της συνδέεται στενά με την υγεία και την ευεξία του σώματός τους.

Νους υγιής σε εγκέφαλο υγιή

Μέχρι σήμερα η κυρίαρχη παιδαγωγική άποψη ήταν ότι είναι πολύ πιο ωφέλιμο για τα παιδιά να διαβάζουν ένα βιβλίο, να μαθαίνουν μια ξένη γλώσσα ή να παίζουν κάποιο μουσικό όργανο παρά να κλοτσάνε μια μπάλα ή να γυρνάνε στους δρόμους με το ποδήλατο. Ενώ για τα άτομα προχωρημένης ηλικίας, ας πούμε για τους παππούδες του παιδιού, εθεωρείτο πολύ πιο λογική και επωφελής η ήσυχη άσκηση της επίλυσης σταυρόλεξων, η παρακολούθηση της τηλεόρασης ή η συγγραφή των απομνημονευμάτων τους, παρά να φοράνε αθλητικά παπούτσια και να κάνουν τζόγκινγκ ή εκδρομές.

Και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για μια εντελώς λανθασμένη αν και ιδιαίτερα διαδεδομένη άποψη, που διαψεύδεται συνεχώς από όλες τις σύγχρονες έρευνες των νευροεπιστημών που μελετούν τη δομή, τη λειτουργία και την ανάπτυξη του ανθρώπινου εγκεφάλου σε όλες τις ηλικίες.

Μέχρι πρόσφατα πιστεύαμε ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι ένα αρκετά πολύπλοκο βιολογικό όργανο, το οποίο αναπτύσσεται αδιάκοπα μέχρι το τέλος της εφηβείας, γνωρίζει το ζενίθ της ανάπτυξης των δυνατοτήτων του κατά την ενηλικίωση και μετά είναι καταδικασμένος στην αναπόφευκτη σταδιακή παρακμή της τρίτης ηλικίας. Η σύγχρονη έρευνα του εγκεφάλου, αντίθετα, έχει ήδη αποδείξει επαρκώς ότι πρόκειται για ένα αρκετά ευμετάβλητο και δυναμικό όργανο, που διατηρεί σε όλη τη διάρκεια της ζωής του τη δυνατότητα να ανανεώνει τις δομές και τις λειτουργίες του ανάλογα με τα ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον του.

«Ο εγκέφαλός μας αναπτύσσεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής», υποστηρίζει ο επιφανής Ευρωπαίος νευροβιολόγος Gerd Mempremann, ο οποίος κατά τα τέλη του 1990, μαζί με τους Fred Gage και Η. Van Praag, επιβεβαίωσαν πειραματικά τη μέχρι τότε αδιανόητη εικασία ότι η συστηματική φυσική άσκηση διεγείρει την ανανέωση των νευρώνων, δηλαδή των νευρωνικών κυττάρων που συγκροτούν τις δομικές και λειτουργικές μονάδες του εγκεφάλου. Με άλλα λόγια, ανακάλυψαν πρώτοι ότι η «νευρογένεση», δηλαδή η αναπαραγωγή και η ανανέωση των νευρώνων του εγκεφάλου, είναι διαρκής μέχρι το τέλος της ζωής μας. Σήμερα, κάποιοι άλλοι ερευνητές, στην προσπάθειά τους να εντοπίσουν τους μηχανισμούς και να απομονώσουν τους βιοχημικούς παράγοντες που ρυθμίζουν την αναπαραγωγή και την ανανέωση των νευρώνων, διαπίστωσαν ότι αυτή η εφ' όρου ζωής δυνατότητα του ενήλικου εγκεφάλου προάγεται κυρίως από την αδιάκοπη φυσική και διανοητική εξάσκηση.

Επιπλέον, πρόσφατες έρευνες στο πεδίο της νευροψυχολογίας υποδεικνύουν ότι η συστηματική σωματική άσκηση, έστω και ένας περίπατος 30 λεπτών καθημερινά, λειτουργεί ιδιαίτερα ανανεωτικά για τη διάθεσή μας, ενώ πολύ συχνά λειτουργεί ως ένα εξαιρετικά αποτελεσματικό αντικαταθλιπτικό ή αγχολυτικό «φάρμακο» για την αντιμετώπιση των καθημερινών δυσκολιών που μας δημιουργεί η κοινωνική ζωή. Αυτό συμβαίνει επειδή με τη φυσική άσκηση μειώνεται η συγκέντρωση της ορμόνης κορτιζόλης, της επονομαζόμενης και «ορμόνης του άγχους», η οποία εκκρίνεται από την υπόφυση του εγκεφάλου όταν αντιμετωπίζουμε καταστάσεις μεγάλου άγχους ή πανικού.

Ωστόσο, σε πιο ακραίες και επίμονες περιπτώσεις κατάθλιψης ή υπερβολικού άγχους, η φυσική άσκηση από μόνη της δεν επαρκεί για την αντιμετώπιση τέτοιων παθολογικών καταστάσεων.

Η συστηματική φυσική άσκηση του σώματός μας και η επίμονη διανοητική καλλιέργεια του εγκεφάλου μας σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας, σε συνδυασμό με τις υγιείς διατροφικές συνήθειες, μπορεί να μην αποτελούν το ελιξίριο της αιώνιας νεότητας, εξασφαλίζουν ωστόσο μια ζωή ενδιαφέρουσα και δημιουργική, άξια να τη ζήσει κανείς. *